Bijna vrij!

Sabor a Fado. Een must in Funchal.

We zijn bijna vrij. De noodtoestand is inmiddels opgeheven. Bijna vrij dus In dubbele zin: we zijn bijna vrij om het leven te leiden dat we gewend waren en bijna vrij als in ‘Madeira bijna vrij is van covid-19’. Laten we beginnen met het laatste: de afgelopen twee weken zijn er geen nieuwe gevallen van corona-infectie geweest, en elke dag worden meer mensen die besmet waren – en thuis lichte symptomen hadden, die door de IASAúde (Madeira Health Services) werden gemonitored – na een negatieve test genezen verklaard. De opluchting is weer groot op twee manieren. De mensen waren erg bang, heel begrijpelijk want de gezondheidszorg op Madeira is klein en heeft maar beperkte middelen. Een ernstige uitbraak van het covide-19-virus zou zeker tot een ramp hebben geleid, want de zorg hier kan grote aantallen besmettingen met bijbehorende IC-opnamen echt niet aan. Mensen die zich erg opgesloten voelden door de ‘blijf thuis’-regel zijn super-blij dat ze weer voor de lol naar buiten mogen. Eerlijk gezegd hebben we ons aan het begin van de uitbraak ook zorgen gemaakt, maar langzamerhand zagen we wel dat de zorgautoriteiten hier op Madeira het goed voor elkaar hebben en dat er geen sprake was van een massale uitbraak. Bovendien voelden we ons vrij veilig thuis en in de buurt, omdat we op een relatief geïsoleerde plek in het zuidwesten wonen. Toen het nieuws kwam dat alle winkels, bars en restaurants weer open zouden gaan en de stranden niet meer verboden waren voelden we ons toch weer een stapje dichter bij normaal. Een relatief gevoel, want in de winkels geldt nog steeds een maximum aantal bezoekers en mondmaskers blijven verplicht in winkels of andere openbare ruimten.

wandelen in gezelschap: een beetje vrijheid terug.

We hebben onze vrienden echt gemist. Nu het aantal covid-zieken dagelijks afneemt en de beperkingen geleidelijk versoepelen, hebben we besloten om onze wekelijkse wandelroutine weer op te pakken. Nu is er een beroemde wandeling op de hoogvlakte, de ‘Levada das 25 Fontes’, de Levada van de 25 bronnen. Ik ben er nooit geweest, want er staan altijd minstens een dozijn toeristenbussen geparkeerd bij het vertrekpunt. Ik hoef niet uit te leggen dat het ‘walk like an Egyptian’ geblazen is over de smalle voetpaden langs de Levada, met de hordes toeristen die allemal deze wandeling lopen. Geen beter moment dan nu om hem zelf te lopen, nu er geen toerist op het eiland is.

Dus we hadden boven in de bergen afgesproken, vorige week zaterdag 16 mei. Het weer leek alleen niet mee te werken, en toen we elkaar op de parkeerplaats van Rabaçal tegenkwamen, maakten de ijskoude wind (5 graden) en de dikke mist de wandeling te gevaarlijk en zeker te ongezellig voor die dag. Maar het weerzien met onze vrienden gaf een warm gevoel, waar het weer het tegenovergestelde deed. En eerlijk gezegd, tegen alle covid-regels in, toen de een na de ander me een megaknuffel kwam geven, kon ik het niet over mijn hart verkrijgen om een stapje terug te doen. Gelukkig waren ze allemaal heel strikt geweest tijdens de periode van sociaal isolement, dus ik voelde me er niet ongemakkelijk bij. Maar een ijzige wind herinnerde ons eraan dat we snel ergens anders heen moesten, dus plan B was gauw gemaakt: de ‘Levada do Moinho” boven Ponta do Sol, veel lager en aan de meer beschutte zuidkant van Madeira. Dat loonde: de zon kwam tevoorschijn en de temperatuur ging omhoog, dus we hadden een heerlijke wandeling, erg gemakkelijk, precies goed om ons weer in de wandelroutine te krijgen. Eén van de tradities bij het lopen is het drinken van een lekkere poncha (of twee) na de wandeling, maar de bars waren nog steeds gesloten omdat ze pas op maandag weer open mochten. Goed dat we een bevoorradingslijntje hadden aangelegd met onze favoriete Poncha-Bar Formiga, dus we hadden wat van die perfecte Poncha meegebracht in een koeler in de auto. Een andere vriend, die vandaag niet mee kon lopen, had ons uitgenodigd om naar zijn huis in de buurt van Ponta do Sol te komen, een prima plek voor de genoemde poncha en voor gezellig wat eten en wat wijn, met dank aan onze gastheer Peter (ja, nóg één). We waren echt superblij om elkaar weer te zien, en we besloten om de 25 Fontes volgende week nog eens te proberen. Dat zou gisteren zijn geweest, maar dat bleek voor sommigen van ons onpraktisch, dus maandag is de dag. De weersverwachting is goed, dus met een beetje geluk kan het morgen wel!

bijna vrij. En we wandelen weer
vrij en buiten
en een poncha in vrijheid

Voor het eerst weer een dagje de stad in!

Het was een belofte. Diner bij Sabor a Fado, de eerste dag dat ze hun deuren weer mochten openen. Een belofte aan onze vriendin Alexandra Sousa, eigenaar en Fadista (Fadozangeres). Natuurlijk hebben alle artiesten die optreden enorm te lijden, want geen toeristen betekent geen inkomen, en dat geldt ook voor veel bars en restaurants als ze afhankelijk zijn van het toerisme. We kunnen ze niet allemaal steunen, maar wel een paar, dus uiteraard steunen we eerst onze vrienden. We hebben besloten om vroeg naar Funchal te gaan, om ons avondje uit te combineren met wat noodzakelijke Funchal-shopping. We hadden een tafel voor vier personen geboekt, want onze vrienden Jaap-Willem en Yvon, met wie we al een tijdje regelmatig afspraken tijdens de quarantaine, gaan mee!

Interview

We hadden om zes uur afgesproken in het stadspark in het centrum van Funchal. Het openluchtcafé was weer open, maar er waren nog niet zoveel mensen. We merkten al dat de straten vrij leeg waren, een redelijk aantal mensen winkelden, maar de terrasjes hadden maar weinig gasten. Het openluchtcafé in het park had alleen ons, en al snel zaten we gezellig aan een drankje te genieten van het prachtige park. Na ons eerste glas kwam er een kleine tv-ploeg aan, die kennelijk het park afspeurde naar mensen om te interviewen. Wij waren de enigen in de buurt, dus het was geen grote verrassing dat ze ons vroegen of ze mochten filmen en wat vragen mochten stellen. Aangezien het voor de Portugese zender CM kanaal 8, was ik taalkundig gezien het voor de hand liggende slachtoffer. Ik vond dat natuurlijk stiekem prachtig! Het interview ging in de trant van ‘voelen we ons veilig genoeg om weer samen op een terras in het openbaar een glaasje te gaan drinken’. Dat deden we natuurlijk, en we vonden het leuk om onszelf na een paar minuten op het grote tv-scherm achter de bar te zien zitten. Het eigenlijke interview hadden we nét gemist, niet opgelet…

Vrij om weer een drankje te kunnen nemen in het park

Sabor a Fado

Maar het belangrijkste onderdeel vanavond was het diner bij Sabor a Fado. Het restaurantje, dat normaal gesproken plaats biedt aan zo’n 32-34 personen, had nu tafels voor maximaal 18 personen, verspreid over de ruimte om 2 meter afstand tussen de tafels mogelijk te maken. Tegen beter weten in hadden we gehoopt niet de enige gasten te zijn, maar helaas waren we dat wel. Maar dat heeft onze avond absoluut niet bedorven. De crew, Alexandra en haar dochter Silvia, beiden ‘Fadista’, en zoon Pedro, de beste gitarist van het eiland, zetten hun allerbeste beentje voor en we kregen een fantastische, intieme privé-Fadoshow. Natuurlijk hadden ze gehoopt op meer gasten, maar het lijkt erop dat de mensen na zoveel weken van opsluiting weer moeten wennen aan het uitgaan. En het was ook nog maandag. Dat hielp ook niet.

nog niet helemaal vrij. Pedro moet een masker dragen
Alexandra Sousa en zoon Pedro. Bijna vrij, maar Sabor a Fado mag weer open.

Hoe het ook zij, al snel speelde hun plezier in het werk en in de liefde voor de Fado de hoofdrol. We houden erg van hun muziek, en het feit dat er minder fadistas en gitaristen waren dan normaal deed niets af aan de kwaliteit van de Fado. Noch van het eten, want dat was uitstekend. We merkten dat Alexandra en haar familie niet stil gezeten hadden tijdens de verplichte sluiting. We werden getrakteerd op een vernieuwd repertoire, terwijl hun oude al heel uitgebreid was. We hadden een heerlijke avond, al was het maar met z’n vieren. We hebben genoten van geweldige Fado’s. In tegenstelling tot wat de meeste mensen denken, gaat het bij de Fado niet altijd om verloren liefdes en dode zeelieden. Er zijn veel vrolijke Fados, zoals de Fado XuXu van Amalia Rodrigues, en Alexandra en Silvia zongen een paar die om een big smile vroegen..

Maar vanavond was er één waar we echt niet met droge ogen naar konden luisteren. Al veel te snel kwam er een einde aan onze mooie avond. De restaurants mogen dan wel weer open zijn, maar de parkeeergarage waar we onze auto altijd zetten, sluit nu al om 11 uur, dus we moesten eerder weg dan anders. Maar toen we aanstalten begonnen te maken om te vertrekken, kwam er een fles tevoorschijn en kregen we nog een shot Madeira-wijn. Alexandra ging naast onze tafel zitten en zong een Fado die we nog niet kenden: Veio a Saudade. Saudade is een woord dat zich niet laat vertalen. Verlangen komt dicht in de buurt, nostalgie ook, maar Saudade is echt… Saudade. De titel kan vertaald worden naar ‘het verlangen kwam’. Maar het is nog steeds een slechte vertaling. Het is een afscheidslied dat echt, écht iedereen zal ontroeren, zelfs als je de tekst niet kunt verstaan. We kunnen dat wel, en het was maar goed dat er niemand anders in de buurt was, anders waren we vanavond de risé van de tent geweest. Twee volwassen mannen het niet droog houden bij een Fado. Zouden jullie het er beter afgebracht hebben? Kijk zelf. Hier is de tekst met daaronder de vertaling, en daaronder de Youtube video van de gezongen Fado. Niet door Alexandra, want zij heeft hem nog niet opgenomen.

Já estou sentindo o frio da despedida
Pouco a pouco a minha vida
Vai perdendo claridade
Já estou sentindo a amargura dessa hora
Ainda não foste embora
Já estou sentindo saudade

Já estou sentindo a distância dos teus passos
O calor dos teus abraços
Já pouco me aquece agora
Teus olhos frios quando se encontram nos meus

Já desenham o adeus
De quem está p’ra ir embora

Os ventos vão mudar
Os dias vão passar desfeitos em saudade

Do banco da tristeza
Já vejo com clareza chegar a tempestade
O Sol vai-se afastando
A noite vem chegando trazendo a solidão
A neve vai surgir
A terra vai sentir a flor cair ao chão

Ik voel nu al de kilte van het afscheid
beetje bij beetje verliest mijn leven
zijn zin
Ik voel de bitterheid al van dit uur
Je bent nog niet weggegaan,
maar ik voel nu al het verlangen

Ik voel al de verwijdering van je voetstappen
de warmte van je omarming
kan me nog nauwelijks verwarmen
Je koude ogen, als ze in de mijne kijken

tekenen het vaarwel van hem
die zodadelijk weggaat.

De winden zullen draaien
de dagen gaan voorbij, misvormd door het verlangen
Vanaf de bank der droefheid
kan ik de storm die opsteekt duidelijk zien
De zon verdwijnt
De nacht valt en brengt eenzaamheid
De sneeuw zal vallen
en de aarde voelt de bloem die op de grond valt

Mocht je op dit moment op Madeira zijn en je kunt naar Sabor a Fado: gaan! Denk eraan dat je Alexandra vraagt om deze Fado te zingen. Veio a Saudade heeft alles in zich wat een Fado een Fado maakt. En vergeet niet om haar onze groeten te doen!

En verder?

De rest van de week hebben we weer een aantal van onze vaste haltes bezocht. Voor de perfecte Poncha kan het natuurlijk nergens anders zijn dan bij Bar Formiga, maar we hebben ook Bar de Pedra in Paúl do Mar bezocht, onze favoriete plek aan zee. We vonden het daar nu even te druk en te vol afgelopen woensdag gezien de covid-19 situatie. We proberen het nog wel eens op een rustiger moment, maandag of dinsdag misschien. Voor drukkere dagen hebben we een mooi plekje gevonden in Madalena do Mar, de simpele maar supervriendelijke Bar Dona Maria is een prima plek voor sundowners!

Wat komt er nog meer aan vrijheid? Reizen!

De strenge maatregelen van de regionale overheid worden geleidelijk aan opgeheven of versoepeld. Elke dag is er meer nieuws over hoe de nabije toekomst eruit zal zien. Madeira heeft dringend behoefte aan inkomende toeristen, maar niet ten koste van alles. In eerste instantie werd besloten dat de quarantaineregeling, waarbij iedereen die naar het eiland reist 14 dagen lang in een hotelkamer verblijft, van kracht zou blijven. Maar toen spande iemand die naar de Azoren reisde, waar dezelfde regel gold, een proces aan tegen de overheid: na de opheffing van de noodtoestand iemand in gedwongen quarantaine houden, betekend het illegaal beroofd worden van het grondwettelijk recht op vrijheid. En hij kreeg van de rechter gelijk! Omdat dit op Madeira hetzelfde zou zijn, besloot de regering na wat gegrom en geschreeuw dat ze de quarantaineregeling zouden wijzigen: eerst werd gesteld dat iedereen die naar Madeira reist en in het bezit is van een erkende negatieve covid-19-test, vrijgesteld zou worden van quarantaine. Degenen die zonder een dergelijk attest zouden aankomen, konden bij aankomst een test laten afnemen voor 150 euro. Maar voordat deze regel van kracht werd, werd hij alweer gewijzigd. Nu kun je een gratis corona-test laten afnemen bij aankomst vanaf 1 juli. Wel verplicht als je er niet al eentje op zak hebt! Het lijkt erop dat de regering snapt dat het geen goed idee is om potentiële toeristen af te schrikken. Ondertussen hebben verschillende luchtvaartmaatschappijen aangekondigd dat ze hun vluchten naar Madeira hervatten, en de 60%-regel, die eist dat maar 60% van de capaciteit van een vliegtuig wordt gebruikt, wordt per 1 juni geschrapt. Gezichtsmaskers blijven verplicht in het vliegtuig, geen ramp als je daarme tegen een wat redelijker prijs naar een vrijwel corona-vrij eiland kunt vliegen. Vandaag hebben de gezondheidsautoriteiten opgelucht aangekondigd dat de eerste incubatieperiode van twee weken voorbij is zonder nieuwe covid-19 gevallen. Een hoopvol bericht, vooral als we zien dat het aantal coronagevallen elke dag minder wordt. De laatste cijfers zijn gisteren gepubliceerd: er zijn er nog maar 23, en die worden allemaal gemonitord door de gezondheidsdienst.

Het ziet ernaar uit dat jullie langzamerhand weer plannen kunnen gaan maken om naar Madeira te komen. Het virus is hier vrijwel weg, en we zijn bijna vrij om te leven zoals we gewend waren. Bijna, dus nog niet helemaal, maar het leven hier is op dit moment zoveel fijner dan op veel andere plekken in de wereld. Kom maar gauw!

Share

Door Peter Groen

Peter is geboren in Amsterdam in 1949. Hij heeft een achtergrond in PR en copywriting. Nu, als part time inwoner van het eiland Madeira sinds meer dan tien jaar, schrijft hij over het eiland, de cultuur, de overweldigende natuur, het eten en drinken van Madeira, en over alles wat te maken heeft met reizen naar en op dit prachtige eiland.

14 reacties

  1. Als het kan zijn we er op25 juni ,maar we weten nog niet of we hier in België zo maar een test kunnen aanvragen en hoe het met TAP zit. Brussel Lisbon dan Madeira. We zien wel .en dan feestje bij ons

    1. Reuze benieuwd of het allemaal gaat lukken Walter. Als ik hier meer hoor over nieuwe versoepelingen laat ik het weten. Zou leuk zijn om jullie ook een keer in de zomer te zien!

  2. Privé concert, prachtig!, voor jullie. Super verhaal weer Peter. Fijn dat er weer meer vrijheid op Madeira is. We denken maar zo,: Het virus is wereldwijd en zowel wij als jullie hebben het niet slecht. Wanneer we weer bij jullie op bezoek komen, kijken we uit naar een diner bij Sabor a Fado met prachtige muziek en voor mij vooral het fantastische gitaarmuziek. Leuk vooruitzicht!

    1. Precies, Mieke, wat in het vat zit verzuurt niet. Hier kom nu alles versneld op gang, sinds gisteren mogen restaurants weer terug naar hun oude openingstijden, die waren eerst nog beperkt. We zien ook aan zee grote drukte, logisch, veel mensen zitten nog thuis want er is nog geen toerisme, en die willen graag genieten van de zee. We waren er gisteren even, maar niet zo lang, het was er ten eerste te warm naar onze zin, en ten tweede te druk. Beneden aan zee 31 graden, hier bijven bij ons om half acht ’s avonds 21 graden op het terras naast de keuken. Buiten gegeten, dat kan in de winter nooit. Het weer is deze week uitzonderlijk warm en zonnig, en de tuin staat er prachtig bij.

      1. Gewoon lekker genieten van al dat moois daar. Inderdaad weer een ervaring om de zomer in jullie paleisje mee te maken

  3. Wat fijn dat het ergste achter de rug lijkt te zijn. Maar voorlopig zou ik zelf nog niet in een vliegtuig stappen…ben ik op de een of andere manier nog huiverig voor, zeker zonder 60% regeling.
    Enfin, zoals Jelle weer gaat ervaren, is er in eigen land genoeg moois te vinden.
    De Fado is inderdaad heel mooi, ken hem al vrij lang als muziekvorm. Ooit, 10 jaar of langer geleden, heb ik een CD van Nienke Laverman gekocht, die gedichten van Slauerhoff als Fado zingt, in het Fries…..heb je toch nog een vertaling nodig. Maar heel mooi!

    Liefs, Elsbeth

    1. Wij zitten er ook nog niet zo op te wachten om naar Nederland te vliegen. En een feit voor ons is dat we er weinig te zoeken hebben nu we dit seizoen toch niet gaan varen. Als we al komen dan zal het niet voor eind augustus zijn, en ik moet het nog zien. Het lijkt er trouwens op dat de dwingende thuis-blijf regel compleet contra-productief is. Hier zijn er wel Niet door de zon, maar door het slikken van supplementen. In Italie kom je niet in de zon, en ze moesten ook binnen blijven.
      Nou ja. Wij zijn veel buiten, gisteren met onze vriendenkring weer een prachtige wandeling gemaakt, met ietsje meer zon dan ons lief was.
      25 fontes, may 2020

      Nynke Laverman heeft inderdaad Fado’s in het Fries gezongen. En Slauerhoff is door meer mensen ontdekt als iemand die zijn hart an Lissabon verloren had. Er is een project geweest met Cristina Branco, die poëzie van slauerhoff gebruikte voor een aantal Fado’s. Niet ongebruikelijk trouwen, als je omlaag scrollt naar de reactie van Ditty Meskers, dan zie je in mijn antwoord een Youtube-link naar een Fado gezongen door Camané, waar in de onverkorte en ongewijzigde tekst van een gedicht van één van de grootste Portugese poëten weerd gebruikt: ‘sopra demais o vento’. Ook de onsterfelijke Amália Rodrigues gebruikte veel bestaande poëzie voor haar Fado’s, sterker, het is een heel gebruikelijke manier om nieuw repertoire te maken. Een fado-dichter moet er soms aan te pas komen om de tekst bruikbaar te maken, maar soms, zoals in het geval van ‘Sopra demais o Vento’, maar ook bijvoorbeeld ‘Cavaleiro Monge’ van Mariza, wordt de tekst ongewijzigd gebruikt. Prachtige manier om je oude poëten levend te houden. Jammer dat wij dat niet kennen. Maar hier voor jou Cristina Branco’s versie van ‘De Ontdekker’, ‘O Descubridor’

  4. Mooie tekst van mooie belevenissen op jullie Madeira, vooral de “Saudade“ trof me vanwege de muziek en de tekst omdat dat gevoelens betreft die alleen in de eigen taal in één woord te vangen zijn, dat zich niet last vertalen. Geniet van de herkregen vrijheid en na al die zomers op Hollandse wateren, toch ook mooi om weer eens een “Madeira-zomer” mee te maken. Wij komen Nederland niet uit en Engeland wordt dus niets, gesloten grenzen en 2 weken quarantaine. Dus nu 3 weken naar Havelte tussen Weeribben, Dwingelder veld en Drents-Friese Woud, ook spannend.Groeten uit zonnig Alkmaar.

    1. Helemaal waar, Jelle, wij vinden een zomer Madeira absoluut leuk. We zijn naar een heleboel dingen benieuwd, de tuin met name verrast ons iedere dag. Noud heeft voor de lol sla (gekregen van vrienden die te veel hadden) en tomaten geplant en sperciebonen gezaaid. Verder een complete kraamkamer met allemaal jong goed, gezaaid of gestekt, en zoals ik in een eerder artikel al schreef, bloembakken op het nog al onverbiddelijke parkeerterrein dat nu dus veel gezelliger geworden is. De wilde wingerd op het zijterras bij de keuken zit alweer vol in blad, zodat we hier een geweldige schaduwplek hebben, die ook hard nodig is.
      de Weerribben zijn prachtig en met mooi weer zal dat geen straf zijn. Hopen maar dat het niet te druk wordt nu weinig mensen het land uit gaan deze zomer.
      het zijterras van ons huis op Madeira met de wilde wingerd die volop schaduw geeft.

  5. Mooi verhaal weer Peter en geweldig dat het de goede kant op is gegaan. Wat een opluchting voor jullie allemaal. En dank voor de prachtige fado.

    1. Dank je Beer. De opluchting was vooral bij anderen groot, wij hadden er weinig last van dat er dingen niet konden. Maar bijvoorbeeld Tobi en Nélio, die op uitgaan gebaseeerde dagindeling hebben, was dat wel anders. Hun ochtendkoffie moet al buiten de deur, dus die waren behoorlijk aan de ketting aan het trekken. Bovendien wonen ze op een appartement met een balkon op postzegelformaat dat in de zon ook nog veel te heet wordt. Dus die waren echt opgelucht dat ze uit hun ‘eenzame opsluiting’ weg konden. Ik had nog vergeten te vertellen dat ik van Alexandra een mondmasker kreeg, gemaakt door haar zus. Zij dragen ze allemaal, en het is er eentje waar ik nog wel eens wat reacties op krijg. Een ‘design-masker’ met de Madeira-kleuren!
      mondmasker in Madeira-kleuren. Cadeautje van Sabor a Fado
      We waren zondag op bezoek bij vrienden Martyn en Margaret, aansluitend boodschappen in Cancela, oostelijk van Funchal, waar een grote Pingo Doce zit. Toen we de winkel binnenkwamen, liepen we fadista Sofía Ferreira tegen het lijf. Je moet een mondmasker dragen als je de winkels ingaat, en zij herkende me aan het masker! Ze zei: ïk herken niemand met al die maskers, maar dat van jou deed me even extra goed kijken!

    1. Absoluut prachtig, Ditty. Maar hoe mooi alle registraties op Youtube ook zijn, en hoe prachtig ook de muziek, voor mij is de échte Fado iets wat zich in kleine kroegjes en restaurantjes afspeelt, zonder microfoon en met de Fadista en de gitaristen vlak voor je neus. Als je weer eens op Madeira bent moet je écht een keertje naar Sabor a Fado, Ze zitten in de Travessa das Torres op nummer 10 in Funchal. Dat is een zijstraatje van de Rua de Santa Maria.
      Hoe dan ook, als je afhankelijk bent van Youtube dan is daar natuurlijk ook genoeg moois te vinden. Veel mensen kennen nauwelijks mannelijke Fado. Wij vinden die vaak nog mooier dan de vrouwelijke, omdat ze vaak minder ‘het behang van de muren’ zingen. Een voorbeeld is Camané, één van de groten van onze tijd. Mijn favoriet – hoewel, er zijn er meer die ik prachtig vind – is ‘Sopra demais o Vento’ , dat knap gebruik maakt van de onverkorte tekst van een gedicht van Fernando Pessoa, missschien wel Portugal’s meest geroemde dichter van de 20ste eeuw. Hier is een registratie:

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

 

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.