Levada’s: de bekendste ‘bezienswaardigheid’ van Madeira

Iedereen die het Portugese eiland Madeira ooit heeft bezocht, weet dat een van de bekendste kenmerken van het eiland het netwerk van levada’s is. Niet zo vreemd, als je bedenkt dat veel menen vooral naar Madeira gaan om wandelingen te maken langs de levada’s. Maar er zijn niet veel sites die verklaren waar deze levada’s voor dienen. Of vertellen hoe en wanneer ze zijn gebouwd, hoe het onderhoud ervan wordt uitgevoerd en door wie. En wat hun betekenis is vandaag de dag, afgezien van het feit dat ze ons mooie wandelpaden bieden. Tijd voor mij om eens wat onderzoek te doen en een wandeling te maken om een stel foto’s te maken.

de geschiedenis van de levada’s

In het laatste kwart van de vijftiende eeuw, toen de landbouw belangrijker werd voor de kolonisten op Madeira, werd de behoefte aan water dringender. Aangezien Madeira in het gebied ligt waar de noordoostpassaat aarzelend begint, is de overheersende windrichting inderdaad noordoostelijk. De vochtige oceaanlucht wordt over de hoge bergen van het eiland geduwd. Daarom moet die lucht een deel van het water kwijt voordat hij omhoog kan stromen over de hoge bergen heen. Daarom krijgt de noordkant van het eiland meer regen dan de zuidkant, waar de eerste bewoners zich vestigden. Het water moest dus van de noordkant naar het zuiden worden gebracht. Vandaar de naam “Levada”, die komt van het Portugese werkwoord “levar” dat “brengen” betekent. De Levada’s brengen water naar de plaats waar het het meest nodig is.

slaven en dwangarbeiders

De eerste levada’s waren beperkt in lengte, ruw uitgehouwen in het relatief zachte vulkanische gesteente. Waar ze een stuk met harder basalt tegenkwamen maakten ze gewoon houten goten om deze lastige plekken te omzeilen. Geleidelijk aan evolueerde het netwerk van de eerste eenvoudige levada’s, de technieken werden verfijnder en er was meer mankracht nodig. Zo zetten ze vaak slaven of gevangenen in om de levada’s in de zijkanten van de bergen uit te hakken. We schrijven de tijd van de Spaanse bezetting van Portugal (de Portugezen willen van de Spanjaarden ook nog altijd een fiets terug). Het is de tijd dat slaven voor het eerst ingezet werden op deze levada’s.

spanjaarden

Toen Spanje de Canarische Eilanden koloniseerde, vonden ze daar ze de oorspronkelijke bewoners, de Guanches. Zoals we dat van de Spanjaarden kennen hebben ze ze uitgemoord, net zoals ze later in Zuid Amerika deden. Gewoon omdat ze op een plek woonden die de Spanjaarden voor zelf wilden hebben. Degenen die overleefden, moesten als slaven aan het werk. Maar eerst zijn ze natuurlijk gedwongen zich te bekeren tot het ‘altijd vriendelijke’ rooms-katholicisme. Veel van deze slaven moesten op Madeira levada’s gaan bouwen.

portugezen niet zachtzinniger

Maar nadat de Portugezen de Spanjaarden eruit geschopt hadden bleken ze ze niet veel zachtzinniger dan de Spanjaarden voor de mannen die op de levada’s werkten. De vroege fase van de bouw van het netwerk heeft veel slachtoffers geeist. Het was moeilijk en vaak gevaarlijk werk, zoals je je kunt voorstellen bij het bekijken van de onderstaande plaatjes.

bekleding van de levada’s

Met de komst van het suikerriet naar Madeira nam de behoefte aan water toe. De eerste rijkdommen van Madeira waren suiker, het witte goud van Madeira. En natuurlijk rum, die de Madeirensen Aguardente (vuurwater) noemen. Naarmate het levada-netwerk groeide, kwamen er betere technieken om het waterverlies zoveel mogelijk te beperken. De levada’s hadden wat bekleding nodig. Want het vulkanisch gesteente is nogal poreus, waardoor er water weglekt via de zijkanten en de bodem. Ze begonnen dus steentjes te gebruiken om de levada’s min of meer waterdicht te maken. Later werd geleidelijkaan beton de norm.

afmetingen van de levada’s

De hoofdlevada’s zijn meestal 60-100 centimeter breed en ze kunnen tot 1,20 m diep zijn. De breedte is niet alleen beperkt omdat er weinig ruimte in de bergwand is. De smalle afmetingen van de levada’s hielpen ook om het waterverlies door verdamping te beperken. De meeste levada’s hebben een verval variërend van 1:100 tot 1:1000. Dat is om het water zo lang mogelijk ‘boven’ te houden en zo ver mogellijk te kunnen transporteren.

weinig verval

Weinig verval dus en dat vinden wij natuurlijk geweldig, de paden langs de levada lijken compleet vlak. Alleen de veel kleinere lokale levada’s, die van de hoofdlevada’s naar beneden lopen om reservoirs te voeden of het land te bevloeien, kunnen een stuk steiler zijn. Dat geldt ook voor de kleinere levada’s die de straten en wegen volgen. Die dienen om kleine lokale stukken land te irrigeren. Ook voeren ze regenwater af van de wegen, die anders zouden veranderen in riviertjes in de soms zware subtropiscshe plensbuien die Madeira ook kent.

watermolens

Ook levada’s die bedoeld waren om de watermolens op het eiland te voeden kunnen een groter verval hebben. Logisch, omdat het water alleen maar naar de molen moet. Het is jammer dat de watermolens nu in onbruik zijn geraakt. En ondanks enkele vage plannen met de watermolen in Lombada da Ponta do Sol, die weer in werking zou moeten worden gesteld voor het toerisme, zijn de meeste tegenwoordig alleen nog een verstild monument. Gelukkig vond ik op Youtube een video die de watermolen van São Jorge laat zien. Die lijkt nog steeds te functioneren. Zeker een bezoek waard.

Wie geeft de levada’s hun water?

Dus wie giet er nu boven water in de levada’s, vraagt je je misschien af. In het begin gaven de levada’s alles door wat de weergoden naar beneden gooiden. In tijden van overvloedige regenval, die echt elke winter kan voorkomen, vormen zich grote meren in Paúl da Serra, wat ‘vlaktes van de bergen’ betekent. Het water sijpelt langzaam de grond in en voedt de ontelbare bronnen in de bergen. Dat water voeren de levada’s langzaam naar de lager gelegen landbouwgebieden van het eiland. Aan het eind van de zomer vertraagde de watertoevoer meestal en ontstonden er tekorten in de velden. Tegenwoordig zijn er grote reservoirs, gebouwd met de hulp van Noorse ingenieurs, die het water vasthouden tot het nodig is. Echte watertekorten voor irrigatie behoren nu tot het verleden.

te veel kan ook

Als je je afvraagt waarom bergstromen altijd over de levada’s heen lopen, of andersom, dan is het om te voorkomen dat de levada’s te veel water krijgen. Na de overstromingen van februari 2010, waarbij 50 mensen omkwamen en veel huizen zijn verwoest, bleek dat veel levada’s zwaar beschadigd waren door het ongecontroleerde overschot aan water dat ze moesten verwerken. Dat is dus de reden waarom er kleine aquaducten, die op watervallen lijken, over de levada gebouwd zijn, en ook watervallen waar de levada achterllangs loopt.

niet waterdicht

Het zijn allemaal details die dit eiland zo verbluffend mooi maken. En dat zie je pas goed als je levadawandelingen maakt. Het systeem is niet helemaal waterdicht, zoals we ondervonden bij het lopen van een levada langs de Lombo do Mouro. We werden zeiknat omdat we onder een aantal watervallen door moesten. Alleen zij met met de juiste uitrusting hadden veel plezier.

levada’s en hun gebruik door de eeuwen heen

Dankzij het water en het goede klimaat was Madeira aan het eind van de 15e eeuw de grootste suikerproducent ter wereld. Water werd naar de plaatsen gebracht die het het meest nodig hadden. De zuidkant van het eiland is niet zo steil als het noorden, dus de landbouw was er makkelijker. Geleidelijk aan namen andere gebieden het echter over, zoals Brazilië en Cuba en andere Caribische eilanden.

In het Napoleontische tijdperk, toen Frankrijk, en dus een groot deel van continentaal Europa, was afgesneden van de door de Engelsen gecontroleerde suikervoorziening in West-Indië, won de productie van suiker uit suikerbieten het van de rietsuiker. Geleidelijk aan stopte de grootschalige suikerrietteelt op Madeira. Suiker winnen uit de suikerbiet bleek gemakkelijker en goedkoper te zijn en suikerriet verloor het economisch belang voor Madeira.

bananen

Na het verlies van de grootste bron van inkomsten stapte Madeira over op de teelt van bananen, die ook veel water nodig hebben, en eerlijk gezegd zijn de Madeira-bananen heerlijk. Helaas heeft de almachtige en dubieuze United Fruit-lobby verboden deze heerlijke bananen, die de eenheidsworst die Chiquita heet echt te schande maken, naar landen buiten Portugal te exporteren. En waarom? Omdat ze niet aan de vormvereisten voldeden. Het moet niet gekker worden. Maar gelukkig is het verbod opgeheven. Hopelijk kunnen we de lekkerste bananen ter wereld binnenkort in de supermarkten en groentewinkels in de rest van Europa ook kopen.

stromend water

Maar het belang van het levada-netwerk ging nog iets verder dan alleen het suikerriet of de bananen water te geven. Als bijwerking voorzag het de Madeirensen van een vorm van stromend water. Op centrale plaatsen in de buurt van de kleine nederzettingen bouwden de bewonders wasplaatsen, uiteraard gevoed door de levada’s. Die wasplaatsen zorgden voor nog meer sociale samenhang,, hoewel je ze ook roddelcentra zou kunnen noemen. Ook nu de wasmachine al lang geleden het wassen heeft overgenomen, is het niet moeilijk om je voor te stellen hoe het nieuws in vroeger tijden werd verspreid. De levadeiros zorgden voor de lange afstand, de vrouwen die de was deden zorgden voor de lokale verspreiding.

Tenslotte de levada’s kunnen ook voor amusement zorgen. Toen Noud in 2007 in een klein huurhuisje woonde om de renovatie van ons huis te begeleiden, zag hij de buren aan de overkant van de straat hun aardappelveld bevloeien. Die buren waren net terugverhuisd uit Venezuela, waar hun ouders heen waren geëmigreerd, maar de politiek heeft dat land onhoudbaar gemaakt. Dus zonder veel oefening gingen ze aan het werk. Het idee is om midden in de ondiepe levada te gaan staan die het veld moet bevloeien.

Loodrecht op de levada zijn kleine ruggen gemaakt waarin de aardappels zijn geplant. Het doel is om de geultjes tussen de ruggen te vullen met water. Dus je legt een groot stuk plastic, zoals een vuilniszak, tegen je schenen, laat het water er tegenaan stoten en dwingt het uit de levada naar beide kanten. Ze haden het niet goed onder de knie. In plaats van het land te bevloeien, kregen de laarzen een vulling en de broek een spoelbeurt, maar het was lekker weer en iedereen lachte zich rot. Kliederen met water is van alle leeftijden als de zon schijnt. Jammer dat Noud geen camera in de aanslag had om dit wekelijkse hilarische spektakel vast te leggen..

Unesco

Het belang van de bananencultuur op Madeira zorgt voor het verdere behoud en de instandhouding van de levadas. Ook heeft de regering van de autonome regio Madeira (RAM) het levadanetwerk aan de UNESCO voorgelegd, waarin de oorsprong en de evolutie ervan naar de moderne tijd wordt uitgelegd. Voor degenen die meer willen lezen over de geschiedenis van het unieke levadanetwerk is de aanbeveling interessant leesvoer. Het is natuurlijk geen verrassing dat ze, als echte bananenrepubliek-regering, het hoofdstuk over de slaven en dwangarbeiders veroordeelden en de vele doden die gevallen zijn bij de bouw van de vroegere levada’s, weggelaten hebben. Hoe dan ook, het Levada-netwerk, waarvan er geen tweede in de wereld is, staat nu op de voorlopige lijst van het UNESCO-werelderfgoed. Het verdient het zeker ook om op de definitieve lijst te staan, maar dat zal de toekomst leren.

Levada’s vandaag de dag

De meeste levadas die je op Madeira tegenkomt zijn eigenlijk nog steeds in gebruik. De landbouw is de meest waterverslindende activiteit op het eiland. De levada’s moeten dus operationeel worden gehouden, dat wil zeggen schoon van puin en begroeiing, en bij voorkeur niet te al lek. Op Madeira is er een dienst die ‘Aguas de Rega’ heet, letterlijk irrigatiewater, waarbij mannen (en vrouwen) Levadeiros (of Levadeiras) in dienst zijn, die elk voor alle levadas in een bepaald gebied zorgen. Ze verdelen het water ook volgens het abonnement dat de mensen hebben.

abonnement

Je kunt je abonneren op levadawater en het kleine bedrag dat je jaarlijks betaalt staat in verhouding tot de hoeveelheid water die je krijgt (meestal gemeten in de tijd dat de lokale levada naar het land of reservoir loopt). De Levadeiros en Levadeiras hebben smalle voetpaden tot hun beschikking, zodat ze de hele lengte van de levada kunnen lopen die ze moeten bijhouden. Voor ons zijn die paden de ultieme manier om alle mooie hoeken en gaten te ontdekken die Madeira ons te bieden heeft.

levadeiros

In de buurt van de belangrijkste verdeelstations van water – nog steeds allemaal vrij low-tech – vind je vaak kleine, maar meestal goed onderhouden huisjes. Voordat het verkeer werd gemotoriseerd kon de Levadeiro daar overnachten. De levadeiro-huisjes hadden vaak twee slaapkamertjes en een grotere kamer waar ze hun gereedschap en voorraden bewaarden.

Een van de ontmoetingen die we hadden met een levadeiro in de omgeving van Calheta was gedenkwaardig. We liepen de levada met een groep vrienden en, klaar met zijn werk voor die dag, liep een levadeiro met ons mee. Ik had het lef om mijn toen nog beginnende Portugees op hem te oefenen. Bij het zien van een paddenstoel (de eerste die ik op Madeira zag) vroeg ik hem of hij wist welke hier eetbaar zijn. Ik veronderstelde dat hij de natuur kende, omdat hij er de hele dag en elke dag in zat. Zijn antwoord: “die in de Pingo Doce” (Pingo Doce is een van de belangrijkste supermarktketens in Portugal).

waarschuwing

Hoe dan ook, aangezien er een zeer blonde vrouw in de groep zat die hier al jaren woonde, was zijn aandacht al snel volledig op haar gericht. Toen we bij het Levada huis in de buurt van het distributiestation aankwamen, bood hij ons wel wat van zijn zelfgemaakte wijn aan. Wist ik toen veel? De wijn smaakte behoorlijk naar zwavel Dat was maar goed ook, want anders had hij vast en zeker naar de voeten van de man gesmaakt – ongewassen natuurlijk. Een waarschuwing: vermijd de ‘vinho regional’, de wijn van de regio, ten koste van alles. Er is een reden waarom ze hem gebruiken om ‘Vinho da Madeira’, die wij als ‘Madeira’ kennen, te maken. De gewone wijn ‘as-is’ is gewoonweg niet te zuipen.

gevaarlijke sikkel

Toen ik een wandeling maakte in de buurt om wat meer foto’s te maken voor dit artikel kwam ik onze lokale ‘Levadeira’ Maria tegen. Een aardige dame, die meestal een gevaarlijke sikkel, die hier ‘foice’ heet, draagt om overtollige vegetatie bij de levada weg te hakken. Ze houdt het verdeelstation dik in orde, met een lief tuintje erbij. Telkens als ik haar zie, wijs ik naar het gevaarlijke wapen dat ze bij zich draagt en ze antwoordt steevast dat het is om boze mannen van het lijf te houden. Maar vandaag is ze op haar zondagse best. Ze heeft haar gevaarlijke sikkel vandaag niet bij zich. Maar wel een iPhone.

low-tech

De verdeelsluisjes voor het water zijn heel low-tech De modernste versie bestaat meestal uit een stalen schuif die in of uit de doorgang in de zijkant van de levada kan worden geschoven. Alleen de grotere schuiven kunnen een simpel wormwielmechanisme hebben om het op- en neer bewegen te vergemakkelijken. Maar de echte low-tech sluisjes bestaan uit stenen en wat vodden of zelfs plastic zakken. Ook zo kun je effectief een uitgang afsluiten. De steen-en-lappensluis vind je meestal aan het eind van de kleine lokale levada’s.

het onderhoud

Wanneer de Levadeiro mankementen in de constructie ziet is het tijd voor serieus onderhoud. Omdat de zon erg krachtig is zijn de betonnen levada’s gevoelig voor scheurtjes door uitzetting en krimpen doorde zon. In modernere levada’s zien we daarom op gezette afstanden rubber-compound naden om het uitzetten en krimpen op te vangen.

vindingrijk

Elke keer als we zien hoe groot onderhoud of herbouw van een slecht stuk levada gedaan wordt verbazen we ons over de vindingrijkheid van de Madeirensen. Je zou denken dat het repareren of reconstrueren van een levada op een steile bergwand, met alleen maar een smal paadje om er te komen, heel veel mankracht betekent zonder machines om te helpen. Op een dag, toen we langs de Levada do Norte bij Boa Morte in de gemeente Ribeira Brava liepen, waren we verbaasd over de kleine uitvindingen die een deel van het werk hebben gemechaniseerd.

wanden verhogen

In dit geval moesten de wanden van de levada worden verhoogd. Eerst moet het gedeelte van een levada worden drooggelegd. Dit is vrij eenvoudig, een tijdelijke houten schot wordt in de levada gezet aan de beide uiteinden van het stuk dat gerepareerd wordt. Vervolgens worden één of meer sluisjes opengezet en de sectie loopt leeg. Vervolgens wordt een kleine stroomaggregaat naar de locatie gebracht en worden met een grote boormachine gaten in de rand geboord. Dan wordt er kit in de gaten gespoten en worden er stalen pennen ingezet. Die worden vervolgens gebogen, om zo wapening te creëren voor het beton dat bovenop de rand komt. Vervolgens worden er planken bekisting aan de zijkanten geklemd en wordt er beton gestort. In principe gebeurt het nieuw cementeren van de oude vloer en zijkanten op dezelfde manier.

locomotiefje

Maar het was het vervoer van het bouwmateriaal dat ons het meest verraste. Ze gebruiken een miniatuurlocomotiefje met een stel karretjes erachter die niet alleen wielen aan de onderkant hebben maar ook aan de zijkanten om de wanden van de levada niet te beschadigen. Zo worden grote bakken vloeibaar beton of andere materialen naar de bouwplaats gebracht. De levadabouwers rijden zelf ook mee. Ze hadden er goed lol in. Toyz for da boyz.

Door dit unieke systeem van watertransport is er dus een nieuwe semi-low tech industrie ontstaan. Dingen waar we nooit aan gedacht zouden hebben, maar die we ons vaak afvroegen, zijn er allang op de levada’s van Madeira. Een zoveelste bewijs dat de Madeirensen vindingrijk zijn met de middelen die ze hebben.

energie

Ik heb geprobeerd een beeld te schetsen van de levada’s en hun constructie. Ik heb het niet gehad over de electriciteitscentrales, die gevoed worden door dikke pijpleidingen. Eigenlijk wel een deel van het hele levada-systeem. Misschien iets voor een toekomstig artikel over de energieopwekking op Madeira.

Mocht mijn verhaal vragen oproepen, gebruik dan de ruimte hieronder om te reageren. Ik zal proberen je vragen zo goed mogelijk te beantwoorden. Ook commentaar is natuurlijk welkom!